''Spółka Udziałowa Fabryki Cukru i Buraków i Rafineria w Łyszkowicach''
Cukrownia łyszkowicka mogąca przerobić 1500,000 korcy buraków z największą dogodnością ,jest zakładem najobszerniejszym, największym ,najnowocześniejszym ,tego rodzaju w kraju naszym, któremu równy i za granicą ledwie że się gdzie znajdzie .
 |
| Cukrownia Łyszkowice pod koniec XIX w. |
''Wyjeżdżając z Łowicza szosą łódzką na ósmym kilometrze skręcamy na trakt łyszkowicki, którym docieramy do osady Łyszkowice (16 kim. od Łowicza). Miejscowość ta, położona niegdyś Wśród wspaniałych lasów ,których „szczątki" ciągną długim pasem w stronę Skierniewic, odznacza się większą zdrowotnością aniżeli Łowicz, to też arcybiskup Jan Lipski wystawił tu pałac i założył ogród na wzór ogrodów włoskich. Odtąd często przebywali prymasi w swej nowej rezydencji, a niektórzy w niej nawet żywota dokonali (Lipski i Wacław Leszczyński). Mury dawnego pałacu zużytkowano przy budowie cukrowni, która powstała tu w roku 1850. Fabryka, opalana początkowo drzewem, przyczyniła się do wyniszczenia lasów okolicznych i dopiero od r. 1860 przystosowano urządzenia do opalania węglem. Od paru lat fabryka jest nieczynna.
W Łyszkowicach mieści się urząd gminny i urząd pocztowy. Do Łyszkowic dotrzeć można także inną drogą: dojazd koleją do przystanku Domaniewice, skąd szosą do miejsca.'' (1927r.)
Na początku lat pięćdziesiątych XIX wieku warszawski bankier i przemysłowiec Herman Epstein zainteresował się podupadłą fabryką we wsi Łyszkowice ,będącą w administrowaniu dóbr -Księstwa Łowickiego tzw. ''Mydlarnią'' ,którą zlikwidowano ze względu na nieopłacalność produkcji ,której straty sięgały 14 741,22 zł. W 1822 roku wmurowano kamień węgielny pod kompleks fabryczny w którym miały być produkowane tkaniny lniane i jedwabne , jak również wyroby żelazne .Fabryka stanowiła kompleks kilku budynków ,tworzących kształt odwróconej litery F. Do budowy użyto cegły pochodzącej ze zrujnowanego zamku prymasowskiego w Łowiczu i zdewastowanego pałacyku arcybiskupów w Łyszkowicach. W sąsiedztwie postawiono dwa budynki mieszkalne ,które do dziś określane są ''Podkową '' i ''Mydlarnią''
 |
| Budynek fabryczny ''Mydlarnia'' |
 |
| Budynek ''Podkowa'' siedziba administracji K.Ł |
W wyniku negocjacji między Hermanem Epsteinem a Zarządem Księstwa Łowickiego doszło w dniach 30 marca i 11 kwietnia 1850 roku do zawarcia aktu notarialnego ,na mocy którego Zarząd Księstwa ,przekazał w trzydziestoletnią dzierżawę budynki fabryczne oraz część osady wraz z należącymi do niej gruntami .Po zawarciu umowy zostało utworzone przedsiębiorstwo pod nazwą ;
''Spółka Udziałowa Fabryki Cukru i Buraków i Rafineria w Łyszkowicach''
 |
| Plan gruntów należących do cukrowni w roku 1865. |
W dniu 22 Września (4 Października ) 1851r.w Dzienniku Urzędowym Guberni Warszawskiej ukazało się zawiadomienie dla urzędów skarbowych nr. 126477/42681
Rząd Gubernialny niniejszym podaje do publicznej wiadomości iż ;
,,we wsi Łyszkowicach - Księstwie Łowickim założoną została nowa fabryka cukru z buraków należąca do P .Radcy Handlowego Hermana Epstein i współki ,że znakiem fabrycznym do oznaczenia wyrobów z tej fabryki ,będzie pieczęć okrągła z literą w środku H.
Wyroby więc tej fabryki w obiegu handlowym żadnych przeszkód doznawać nie powinny.
w Warszawa d.7(19) Września 1851 r.
Udziały wspólników w spółce przedstawiały się następująco ze 103 części udziałów :
Herman Epstein - 41 ,Meyer Berzhon - 25 ,Adam Wołowski - 20 ,Maurycy Blum - 11 , Mieczysław Epstein -3 , Leon Epstein - 3.
 |
|
W Sezonie kampanii cukrowniczej 1851 -1852 spółka zatrudniała 480 osób , a wartość produkcji wyniosła 464 000 rubli .Moce przerobowe fabryki były większe ,do przerobu użyto buraków pochodzących w dyspozycji cukrowni stu morg ziemi uprawnej. Plantacje zakładowe nie zapewniały jednak odpowiedniej ilości surowca w związku z tym przeprowadzono na szeroką skalę akcję zachęcającą okolicznych gospodarzy do plantacji buraka cukrowego . Tutejsi i okoliczni chłopi odnosili się do tego pomysłu z dużą rezerwą wynikającą z obaw że zostaną wykorzystani do czasu ,gdy większe gospodarstwa chłopskie ,majątki ziemskie oraz folwark łyszkowicki ,zaczęły uzyskiwać korzyści finansowe z uprawy buraka na swoich plantacjach i dostarczając go do cukrowni.
Po śmierci Hermana Epsteina w 1869 r. przed rejentem Włodzimierzem Krętkowskim w Warszawie został podpisany akt kupna - sprzedaży pomiędzy Zarządem Księstwa Łowickiego a administratorem cukrowni Mieczysławem Epsteinem .
Łyszkowice ,,bogatsze ,,od Skierniewic.
/ jak czytamy w dostępnych publikacjach /
''W 1860 roku w Skierniewicach były tylko zakłady rzemieślnicze, a jedyny ,który z trudem można zaliczyć do przemysłowych to jest cegielnia . zatrudniała 6 pracowników .
Dawało to obrót wysokości około 0,5 tys. rubli. Tymczasem Cukrownia w Łyszkowicach dawała roczną produkcję wartości 454000 rubli. w roku 1852 ,zatrudniając 480 pracowników .
Po modernizacji w roku 1860 ,która polegała na zamianie paliwa zasilającego kotłownię z drzewa na węgiel oraz wprowadzenie nowego sposobu dyfuzji i osmozowania (produkt uboczny) dwukrotnie zwiększono wydajność produkcji. W 1863 roku ,wartość nieruchomości ,maszyn i aparatury fabryki wyniósł 400 tysięcy rubli. Przy rafinacji cukru w porze letniej fabryka zatrudniała od 300 do 500 osób w okresie jesiennym ,przy zwożeniu ,odbiorze i przerobie buraków od 600 do 800 osób.
Stawiając fabrykę w rzędzie najnowocześniejszych i największych zakładów cukrowniczych w Królestwie Polskim .''
 |
| Syn H. Epsteina -Mieczysław, administrator cukrowni |
Pracownicy Cukrowni w Powstaniu Styczniowym .
Bodźcem do działania było ogłoszenie z 6 października 1862 r. o poborze do służby wojskowej, z ustaloną datą wykonania na dzień 25 stycznia 1863 r.
Na kilkanaście dni przed wyznaczonym terminem ,młodzież wiejska ,młodzi pracownicy cukrowni i administracji Księstwa Łowickiego, opuścili miejsca zamieszkania przyłączając się do tworzonych oddziałów powstańczych. Jeden z takich oddziałów, z młodych ochotników, zorganizował pracownik cukrowni Rykała Wawrzyniec z Jacochowa ,którego to oddział zachowując chronologię wydarzeń tamtego okresu wziął udział w jednej z największych bitew Powstania Styczniowego na ziemiach polskich.4 września 1863 roku pod Wolą Cyrusową starły się połączone siły oddziałów Stanisława Szumlańskiego, Roberta Skowrońskiego (twórca oddziału kawalerii łęczyckiej) oraz Konstantego Sokołowskiego (oddział żandarmerii rawskiej) liczące w sumie 1148 żołnierzy z przeciwnikiem zgrupowanym w dwie roty piechoty oraz dwa szwadrony jazdy. Ponadto carskie wojsko miało na wyposażeniu dwie ukryte w lesie armaty. Pomimo przewagi liczebnej oraz początkowych sukcesów strony polskiej Rosjanie przeszli do kontrataku i odzyskali utracone pozycje. Zacięty bój uznaje się za nierozstrzygnięty. Na polu walki bohaterską postawą wykazał się Wawrzyniec Rykała, chłopski syn spod Łyszkowic, który w wyniku brawurowego szturmu jako pierwszy dopadł i zagwoździł jedną z rosyjskich armat. Podczas bitwy ,wśród kilkudziesięciu poległych znaleźli się mieszkańcy Łyszkowic jak również pracownicy cukrowni .Rykała Wawrzyniec, Wojciech Szpakowski /ślusarz/,Bogumił Gebauer /maszynista/ ,Edward Kłażyński /krawiec/.Jan Jeliński /szewc z Budek Kolonii/.W bitwie brał również udział pracownik administracji Księstwa -Majewski ,który poległ w potyczce po Dalikowem .
Pomnik upamiętniający mieszkańców gminy Łyszkowice [1940 r.] - ul. Księstwa Łowickiego ,odsłonięty przy okazji uroczystości 20- lecia ,,Straży Pożarnej'' 25 sierpnia 1929 r.
Przy zakładowa Straż Ogniowa w Łyszkowicach powstała 1875 r. jako druga w kolejności w Kongresówce po straży ogniowej w Kaliszu .
W 1878 r. po likwidacji spółki udziałowej powstało towarzystwo:
''Najjaśniejszy Pan ,na przedstawienie komitetu ministrów Najwyżej dozwolić raczył :
Królewsko włoskiemu jeneralnemu konsulowi w Warszawie Mieczysławowi Epstajnowi ,szlachcicowi Leonowi Epstajnowi ,Matjasowi Bersonowi ,właścicielom dóbr:
Władysławowi Wołowskiemu ,bankierom warszawskim ; Janowi Bersonowi i Ignacemu Bernstejnowi ,założyć towarzystwo akcyjne pod nazwą :
''TOWRZYSTWO AKCYJNE FABRYKI CUKRU I RAFINERII- ŁYSKOWICE ''
na zasadzie ustawy zaszczyconej Najwyższem przejrzeniem i zatwierdzeniem
15-go (27-go) października roku bieżącego.
(Prawit,Wiestnik).
Średnia roczna wartość produkcji zakładu ,przy zatrudnieniu 300 do 500 osób ,wynosiła wówczas 600 tys. rubli, co stanowiło połowę wartości produkcji całego powiatu łowickiego.
I wojna światowa - 11 kwietnia (niedziela) 1915 r.
Łyszkowice ,,Stacja Lotnicza ,,
...Wczoraj w Łyszkowicach rosyjski aeroplan wyrzucił bomby na stację lotniczą ,chybił o 60 łokci...
Kilka dni wcześniej .....Z fabryki w Łyszkowicach buraki zabrali darmo,jak wszystko,co stanowiło fabrykę ,którą do szczętu zrujnowali .Rabunek rozpoczęli od węgla.Węgiel samochodami wozili przez kilka tygodni ,tak samo teraz buraki wywożą ,potwornie olbrzymimi samochodami ,których codziennie chodzi 15.
Buraki z Łyszkowic ,jak wszystkie inne ,zwożą do tutejszej suszarni cykorii ma Korabce ,do pana Cudnika. Tam je pokrojone na plasterki suszą i zużywają na paszę dla koni ,a pewną część wywożą do Prus....
(Herman Zudnik (zm.1931) przedsiębiorca od 1911 r. właściciel fabryki cykorii oraz suszarni owoców i palarni kawy na przedmieściu Korabka.)
 |
| Niemiecki samolot wojskowy Albatros B1 na pod łowickim lotnisku ok.1915 |
Na kilka lat przed wybuchem I wojny światowej fabrykę zaczęto modernizować .Wartość rocznej produkcji ,przy zatrudnieniu wynoszącym 300 pracowników ,wynosiła 500 tys. rubli.
W okresie rewolucji 1905 roku w polskich ośrodkach przemysłowych oraz na wsi od 1905 do 1907.nastąpiła napięta sytuacja w ośrodkach przemysłowych ,która utrzymywała się od co najmniej 1904 na skutek pogarszających się warunków pracy i informacjach o serii kompromitujących niepowodzeń Rosji podczas wojny z Japonią. Rewolucja przyniosła szereg pozytywnych zmian na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim. Pojawiła się możliwość tworzenia polskich instytucji i organizacji społecznych: polskiego szkolnictwa prywatnego, ruchu spółdzielczego ,zelżała cenzura, wprowadzono wolność wyznania i dopuszczono używanie języka polskiego w urzędach gminnych.
W tym okresie załoga cukrowni z powodów ekonomicznych i za przyzwoleniem M. Epsteina usunęła ze stanowiska dyr. technicznego Stanisława Markiewicza .Dyrektorem generalnym był wówczas syn M. Epsteina, Jerzy ,a dyrektorem technicznym mianowano Kazimierza Cybulskiego.
W czasie I w.ś fabryka trafiła pod kuratelę władz niemieckich ,które były wrogo nastawione na działalność fabryki ,taki stan utrzymywał się do roku 1917 ,kiedy przystąpiono do likwidacji zniszczeń i unowocześnienia zakładu. W 1920 roku uruchomiono wąskotorową linię kolejową do stacji w Domaniewicach w celu wyeliminowania konnego transportu ,podrażającego koszty własne surowca.
Życie Łowickie : tygodnik regionalny. Wychodzi w każdy piątek. 1932-03-04 r.
Kryzys ekonomiczny w latach 20 - XX w. nie ominął cukrowni w Łyszkowicach .Zaciągnięte kredyty ,wysoka inflacja oraz niesprzyjająca polityka ekonomiczna odradzającego się Państwa Polskiego ,spowodowała ogólny kryzys w cukrownictwie .Znajdowało to to swoje odbicie w braku jakichkolwiek inwestycji ,spadku wartości kapitału zakładowego oraz zadłużenia Towarzystwa Akcyjnego ... FABRYKI CUKRU I RAFINERII- ŁYSZKOWICE , co skutkowało pogorszeniem się warunków pracy i spowodowało znaczny wzrost wypadków przy pracy .
W roku 1925 zakład postawiono w stan likwidacji ,kuratorem masy upadłościowej ustanowiono w dniu 20 kwietnia Stanisława Neufelda
Jednym z wierzycieli Towarzystwa był niejaki Henryk Rosenberg warszawski przemysłowiec ,który posiadł w papierach wartościowych ponad 10 tys. dolarów w złocie długu ,oczywiście na jego korzyść.
Komornik przy Sądzie Okręgowym w Warszawie na powiat Łowicki Leon Czarnecki zamieszkały w Łowiczu przy ul. Podrzecznej nr.8 na zasadzie art.1030 [u.p.c] podaje do wiadomości publicznej ,że w dniu 23 stycznia 1926 roku od godziny 10 z rana w Łyszkowicach ,gminy Łyszkowice ,odbędzie się licytacja ruchomości ,nalężących do Tow.Akc.,fabryki cukru i Rafinerii ,,Łyszkowice'' ,składających się z inwentarza żywego ,oszacowanych do licytacji na sumę 1000 zł. Spis i szacunek takowych przejrzany być może w dniu licytacji.
Komornik L. Czarnecki -Łowicz dnia 5 stycznia 1926 r.
Na mocy uchwały walnego Z gromadzenia akcjonariuszów dnia 22 lutego 1926 r .spółka znajduje się w stanie likwidacji .Następnie nieruchomość ,,osada fabryczna'' zostaje sprzedana skarbowi państwa. Komisję likwidacyjną stanowią :Jerzy Epstein, Antoni Ostroróg ,Tadeusz Wolski .Rozental, Stefan Zlasnowski, Stanisław Kazimierz Poznański wszyscy z Warszawy .Firmę reprezentuje trzech członków Komisji Likwidacyjnej .
1927 roku z Warszawy donoszą :
''W ubiegłym tygodniu na żądanie Banku Zachodniego ,dokonano sprzedaży przez licytację cukrowni ,,Łyszkowice ''położonej w powiecie łowickim pod Skierniewicami.
Cukrownia ,,Łyszkowice'' była jedną z pierwszych ofiar panującego w Polsce kryzysu cukrowniczego i przez dwie ostatnie kampanie nie pracowała.
Długi hipoteczne cukrowni wynosiły około półtora miliona złotych, z czego tylko 314.000 złotych będzie pokrytych, gdyż za taką sumę nabył ,,Łyszkowice'' niejaki H .Rosenberg z Warszawy .Kapitał zakładowy cukrowni wynoszący dwa miliony rubli ,został również stracony. Licytacji dokonał komornik Niedźwiecki ,urzędujący przy Sądzie Okręgowym w Warszawie . ''
Rok później Henryk Rosenberg ,po dokonaniu nielicznych prac adaptacyjnych ,uruchomił zakład pod nazwą :
'' Łowickie Zakłady Przemysłowe Cukrownia i Rafineria „Irena” H. Rosenberg ''
19 lipca 1929 roku Zakłady zostały zarejestrowane jako spółka akcyjna z siedzibą w Warszawie na ulicy Długiej pod nazwą;
'' Łowickie Zakłady Przemysłowe Cukrownia i Rafineria „Irena” Spółka Akcyjna''
z kapitałem zakładowym wynoszącym 2 miliony złotych.
Fakt ten odnotował ,,Łowiczanin'' i nie tylko -życząc wznowionej placówce ,,Szczęść Boże''
W latach trzydziestych prowadzone były ciągłe modernizacje obiektów fabrycznych ,park maszynowy wymieniono na nowy ,dobudowano kotłownię ,magazyn cukru .Powrócono również do wykonania planów połączenia kolejowego z Łowiczem oraz Łyszkowice – Rogów i Kołacin – Stefanów.
Projektowana linia miała na celu rozszerzenie plantacji buraczanych, co umożliwiłoby zwiększenie produkcji cukrowni. Zakładano podniesienie kultury rolnej terenów przez które przebiegała, a także zwiększenie pracy przewozowej „drogi żelaznej wąskotorowej Rogów – Rawa – Biała”. Nowa linia miała mieć charakter prywatny, służąc głównie potrzebom i interesom właściciela. Roczna produkcja w okresie międzywojennym wynosiła od 22 do 40 tys. kwintali ,czyli około 622 tys.kg cukru.
 |
| Zakładowa orkiestra straży ogniowej 1923 r. |
 |
| Wycieczka pracowników samochodem fabrycznym |
 |
| Pracownicy cukrowni 1937 r. |
Działalność inwestycyjną przerwał wybuch II wojny światowej .W 1940 starosta łowicki Schwender, na mocy ustaw o konfiskacie majątku prywatnego w Generalnym Gubernatorstwie przejął zakład i na jego dyrektora został wyznaczony Otto Fischer.
W 1939 roku kampania cukrownicza przebiegała bez zakłóceń ,zakład zatrudniał w tym czasie 14 urzędników i 250 pracowników .W latach 1940 -1941 okupanci przeprowadzili prace związane z modernizacją fabryki ,główny nacisk i uwagę skierowali na połączenia kolejowe .W wyniku tych prac powstała sieć kolejki wąskotorowej o długości 43 km , łącząca Łyszkowice z Jackowicami i Czerniewem. W roku 1942 dyrektorem cukrowni został dr. Paul Wessler .Sytuacja na froncie wschodnim III Rzeszy ,zmusiła władze okupacyjne do przerwania prac inwestycyjnych i wprowadzenie gospodarki rabunkowej .
.jpg) |
| Parowóz wąskotorowy w Cukrowni Łyszkowice, 1936 rok ( jpg. Z. Dębska). |
.jpg) |
| Cukrownia - ''Irena '' styczeń 1940 |
 |
| Cukrownia - ''Irena '' styczeń 1940 |
Po wyzwoleniu, na mocy decyzji rządowej w roku 1945 wszystkie zadłużenia zakładu zredukowane zostały do symbolicznej złotówki ,ponadto przyznano pożyczkę w wysokości 750 tys. zł.
20 lutego 1945 na stanowisko kierownika cukrowni powołano byłego dyrektora Seweryna Budkowskiego ,który te funkcję pełnił w latach 1932-1935.
 |
| Seweryn Budkowski. |
 |
| Nominacja na kierownika cukrowni. |
17 czerwca 1947 Zakład Przemysłowy Cukrownia i Rafineria „Irena” został przejęty przez polskie władze państwowe , a w 1948 zapadła decyzja o likwidacji cukrowni .Po zlikwidowaniu zakładu większość maszyn i urządzeń została przekazana do sąsiednich cukrowni w Dobrzelinie, Sokołowie Podlaskim i innych.
Ciechanów, 12.09.1948 ,uroczystość nadania cukrowni Ciechanów imienia działacza komunistycznego Marceli Nowotki, byłego pracownika fabryki. Na zdjęciu: delegacja cukrowni Irena z Łyszkowic.
.jpg)
.jpg)
